Lắng nghe trong dạy học
Quá trình dạy học cũng là giao tiếp – một cuộc giao tiếp đặc thù giữa thầy và trò. Cho nên, có thể nói, lắng nghe trong dạy học cũng là một kỹ năng quan trọng, cần thiết và mang tính đặc thù.
Nội dung chính:
Đề tài Kỹ năng lắng nghe trong dạy học được triển khai với bốn luận điểm:
§ Thế nào là lắng nghe?
§ Tầm quan trọng của lắng nghe và lắng nghe trong dạy học
§ Nguyên nhân lắng nghe chưa hiệu quả trong dạy học
§ Một số kỹ năng lắng nghe trong dạy học
1. Thế nào là lắng nghe
Hãy nhắm mắt lại một phút, bạn nghe được gì? Những gì bạn nghe được gọi là nghe thấy. Nghe thấy là quá trình sóng âm đập vào màng nhĩ và chuyển lên não. Nghe thấy là quá trình hoàn toàn tự nhiên từ khi bạn sinh ra đã như vậy rồi, kể cả khi bạn ngủ.
Hãy nhắm mắt lại và nghe xem người ở phòng bên cạnh đang nói gì. Đây chính là quá trình lắng nghe. Quá trình này nối tiếp quá trình nghe thấy, nó biến sóng âm thành ngữ nghĩa. Qua trình này đòi hỏi sự tập trung chú ý rất cao.
Như vây, lắng nghe là quá trình tập trung chú ý để giải mã sóng âm thanh thành ngữ nghĩa.
2. Tầm quan trọng của lắng nghe lắng nghe trong dạy học
Quá trình giao tiếp chỉ có thể được diễn ra và được duy trì khi có Thông điệp. Thông điệp là điều người nói muốn gửi và trong lời nói của mình (ý) được người nghe tiếp nhận (ý nghĩa). Bản thân sự xuất hiện và tồn tại thông điệp phải nhờ vào sự lắng nghe. Như vậy, lắng nghe chính là khâu mấu chốt của giao tiếp, không có lắng nghe thì không có giao tiếp.
Lấy học trò làm trung tâm – đó chính là đặc trưng cơ bản của phương pháp dạy học hiện đại. Trong đó, học trò luôn được phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo. Học trò chính là chủ thể đi thâm nhập, khám phá kiến thức và có trách nhiệm với việc học của chính mình. Để đạt được điều đó, trong dạy học, giáo viên đóng vai trò là người tổ chức, hướng dẫn, gợi mở, cho học trò phương pháp để khám phá, sáng tạo kiến thức. Giáo viên sẽ nói ít hơn. Và như vậy, sự lắng nghe học trò càng trở nên quan trọng.
3. Nguyên nhân lắng nghe chưa hiệu quả
Sự lắng nghe là một điều tất yếu trong dạy học. Nhưng không phải ai và không phải lúc nào sự lắng nghe ấy cũng đạt hiệu quả cao, đặc biệt là đúng với tinh thần đổi mới giảng dạy. Có thể khái quát một số nguyên nhân sau đây:
Thứ nhất, chúng ta còn ảnh hưởng nhiều của quan niệm dạy học truyền thống: giáo viên là người “rót” kiến thức, học trò lắng nghe, ghi chép một cách thụ động mà không có sự tương tác hai chiều. Giáo viên chưa thực sự tạo điều kiện cho học sinh nói lên những suy nghĩ của mình.
Thứ hai, giáo viên đã tạo điều kiện cho học sinh bày tỏ ý kiến, quan điểm nhưng tầm nhận thức, tốc độ tư duy của giáo viên và học sinh có những khoảng cách nhất định. Thông thường, giáo viên là người có trình độ, sự hiểu biết cao hơn, làm chủ kiến thức; tốc độ xử lý thông tin của bộ não cũng nhanh hơn tốc độ của lời nói. Do vậy, giáo viên sẽ thiếu sự chú ý, coi trọng đến lời nói của học sinh. Ta hãy hình dung hai mẹ con cùng bước đi, nếu con bước chậm hơn thì mẹ phải bước chậm lại hoặc phải biết cách dìu dắt con cùng bước cho kịp với mình. Lắng nghe cũng tương tự như thế.
Thứ ba, do thiên kiến, sự ích kỷ hay vị kỷ. Trước một tình huống đặt ra, giáo viên chỉ coi trọng quan niệm hay ý kiến chủ quan của mình, lúc nào cũng chỉ nghĩ mình đúng và sẽ bác bỏ mọi ý kiến không giống mình. Điều này rất không tốt cho dạy học.
Thứ tư, giáo viên nghe một cách có chọn lọc. Trong phần trả lời, thuyết trình,… của học sinh, giáo viên chỉ nghe một hoặc vài từ/câu/ý mà mình cho là đúng. Điều này đồng nghĩa với không phải giáo viên lắng nghe học sinh nói mà là lắng nghe những gì giáo viên nghĩ đáng ra học sinh cần phải nói. Để dạy học có hiệu quả, điều quan trọng không phải học sinh nói gì mà quan trọng là qua lắng nghe những điều học sinh nói, giáo viên sẽ xác định được nhận thức của học sinh đến đâu, qua đó có phương pháp tác động nhằm nâng cao tầm nhận thức cho học sinh.
4. Một số kỹ năng lắng nghe trong dạy học
Trước tiên, khi bắt đầu buổi học, bạn hãy tạo một không khí thật bình đẳng, cởi mở, tạo cho học sinh một tâm thế thoải mái để trong giao tiếp với giáo viên, học sinh có thể tự tin trình bày những suy nghĩ của mình.
Sau khi tạo không khí, bạn hãy bộc lộ sự quan tâm của mình với học sinh bằng: tư thế dấn thân (nghiêng về phía học sinh), mắt nhìn một cách nhẹ nhàng (và có thể nhìn bao quát lớp xem sự theo dõi, thái độ của lớp đối với những ý kiến của học sinh đang trình bày như thế nào),…
Trong khi lắng nghe, giáo viên nên tỏ ra mình nắm vững vấn đề, am hiểu điều mà học sinh đang nói tới (Cô/Thầy hiểu, Cô/Thầy hiểu vì sao em lại nói vậy,…), phản hồi một cách tích cực bằng lời nói (Đúng rồi, Rất đúng,Rất giỏi, Thầy/Cô ghi nhận, Còn gì nữa không em?,…), nên khen, khích lệ khi học sinh nói đúng, động viên khi học sinh e ngại, ngập ngừng,…. Tuyệt đối tránh bác bỏ, tranh cãi với học sinh; nếu học sinh nói chưa đúng thì bạn không nên phê bình Em nói sai rồi! mà nên nói là Ý này chưa được đúng lắm! Hoặc Em có hướng suy nghĩ nào khác không? Thỉnh thoảng, giáo viên nên đặt câu hỏi gợi mở theo từng cấp độ để dẫn dắt học sinh đi tới vấn đề.
Khi chuẩn bị bài giảng và trong khi lắng nghe, giáo viên nên đoán trước (dự kiến) những điều học sinh sẽ nói. Nhưng sau khi nghe học sinh nới, giáo viên cần suy nghĩ thật kỹ để có phản hồi cho phù hợp.
Bạn nên kiên nhẫn và khách quan trong khi lắng nghe học sinh, không nên nóng vội và ngắt lời học sinh. Nếu thời lượng không đủ cho học sinh tiếp tục trình bày, tranh luận thì nên khéo léo chốt lại vấn đề, hứa hẹn tạo cơ hội cho học sinh thảo luận, trình bày trong một dịp khác (buổi học khác, qua mail, điện thoại, …).
Sau khi lắng nghe là sự phản ánh lại. Giáo viên hãy tóm lược lại những ý chính trong phần trình bày của học sinh, hỏi lại học sinh để xác minh, làm rõ những điều giáo viên nghe chưa thật rõ (Tóm lại, em muốn nói ba ý chính: Một là,….; hai là,…; ba là,….đúng không? Em muốn nói là…. phải không?;….). Điều đó cho biết giáo viên đã hiểu học sinh như thế nào và học sinh cũng biết là giáo viên đã rất quan tâm lắng nghe mình. Đó là một khích lệ rất lớn cho học sinh và chắc chắn lần sau học sinh sẽ mạnh dạn, hào hứng hơn rất nhiều trong việc thể hiện ý kiến cá nhân.
Cuối cùng, bạn nên đạt tới cấp độ nghe thấu cảm, không chỉ là nghe một cách chăm chú mà giáo viên còn đặt mình vào vị trí của học sinh để hiểu học sinh (học sinh có suy nghĩ gì về vấn đề này, học sinh có ý kiến gì, học sinh có mong muốn gì, có nhu cầu gì cả về tâm tư nguyện vọng, cả về kiến thức,…).
Kết luận: Lắng nghe trong dạy học không chỉ là sự lắng nghe những ý kiến phát biểu trực tiếp của học sinh. Sự lắng nghe còn mang nghĩa rộng, là sự tạo điều kiện và sự xử lý tốt tất cả những thông tin mà giáo viên tiếp nhận được khi học sinh thể hiện suy nghĩ, hoạt động,… của mình. Sự lắng nghe học sinh sẽ là một phương pháp cơ bản, hữu hiệu để giáo viên đánh giá đúng năng lực hiện có của học sinh và tìm đúng cách tác động nhằm nâng cao năng lực đó. Giáo viên sẽ làm tốt điều đó nhờ vào niềm tin, sự tôn trọng, tinh thần dân chủ và tâm huyết với học trò.
Hãy lắng nghe học sinh bằng cả trái tim mình bạn nhé!
Chúc bạn thành công!