Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ I họp ở Ma Cao (tháng 3-1935) đến Đại hội II của Đảng (tháng 2-1951) cách nhau 15 năm 8 tháng, là khoảng thời gian dài nhất so với thời gian giữa các kỳ Đại hội. Trong thời gian đó, tình hình thế giới và Đông Dương có nhiều chuyển quan trọng, đặt ra những yêu cầu cấp bách đòi hỏi Đảng phải giải quyết những vấn đề lý luận và thực tiễn phù hợp với thời cuộc; phải bổ sung và hoàn chỉnh đường lối cách mạng dân tộc dân chủ, tiến lên chủ nghĩa xã hội; kịp thời hoạch định những chủ trương để đưa cuộc kháng chiến đến thắng lợi; đặc biệt là, Đảng phải ra công khai lãnh đạo cách mạng với tư cách là một Đảng cầm quyền.
Để làm tròn nhiệm vụ nặng nề và vẻ vang đó, Đảng đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh, đã có một quá trình chuẩn bị công phu, kỹ lưỡng, chặt chẽ, để lại những dấu ấn và bài học quý. Ngay sau chiến thắng Việt Bắc, Hội nghị Trung ương mở rộng họp từ ngày 15 đến ngày 17-1-1948 đã đặt vấn đề chuẩn bị cho Đại hội Đảng lần thứ II. Tiếp đó, Hội nghị cán bộ lần thứ 6 (tháng 1-1949) nêu rõ việc chuẩn bị Đại hội lần thứ II của Đảng với hai nội dung quan trọng: “một là, Trung ương chuẩn bị đề án cho kịp thời, có đề án riêng cho các chi bộ; hai là, các địa phương phải gửi báo cáo tình hình mọi mặt về Trung ương trước tháng 3-1949”. Trong Báo cáo của Hội nghị, Tổng Bí thư Trường Chinh khẳng định công việc chuẩn bị Đại hội II của Đảng là một trong những nhiêm vụ lớn và không thể chậm trễ. Đại hội có mục đích: “Sửa đổi chính cương, Điều lệ Đảng. Đúc kinh nghiệm toàn quốc về mọi mặt quân sự, dân vận, Đảng và định rõ nhiệm vụ của Đảng ta mọi mặt trong giai đoạn kháng chiến hiện tại”.
Bế mạc Hội nghị, Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu rõ việc trước hết phải làm là “chỉnh đốn nội bộ Đảng. Phải nêu ra những việc chính, nắm lấy nó mà làm. Đảng ví như cái máy phát điện, các công việc trên ví như những ngọn đèn, máy mạnh thì đèn sáng”.
Dấu ấn đặc biệt trong quá trình chuẩn bị Đại hội II là Chủ tịch Hồ Chí Minh viết Thư gửi Đại hội trù bị với những ý kiến chỉ đạo ngắn gọn, súc tích không chỉ phản ánh tư tưởng chủ đạo và nội dung chính của Đại hội là “…Đại hội kháng chiến. Nhiệm vụ chính của Đại hội ta là đẩy kháng chiến đến thắng lợi hoàn toàn và xây dựng Đảng lao động Việt Nam”, mà còn chứng tỏ Người rất quan tâm đến thành công của Đại hội thông qua gợi ý cách thảo luận. Người chỉ dẫn và nhấn mạnh “nghiên cứu thật sâu, thảo luận thật kỹ những vấn đề chính; hiểu rõ nội dung sự phát triển và sự quan hệ giữa vấn đề này với vấn dề khác; nên đưa các vấn đề vào hiện tại và tương lai hơn quá khứ; chỉ nên bàn kỹ, xét kỹ tư tưởng, chính sách, phương châm và tổ chức”.
Dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Chủ tịch Hồ Chí Minh, công tác chuẩn bị Đại hội II được tiến hành khoa học, chu đáo, cẩn trọng, thể hiện tầm quan trọng đặc biệt của Đại hội II, một đại hội phải tập trung giải quyết nhiều vấn đề cấp bách. Những chỉ dẫn của Hồ Chí Minh cho thấy dấu ấn quan trọng về mặt phương pháp luận, đó là tập trung vào nhiệm vụ chính, nhiệm vụ trọng tâm, làm thật sâu, thật kỹ, chú ý các mối quan hệ và sự phát triển từ hiện tại tới tương lai. Người dặn “Đại hội ta cũng phải quân sự hóa” là chỉ rõ mọi vấn đề phải xuất phát từ thực tiễn, từ hoàn cảnh cụ thể./.